جنگل های هیرکانی، یکی از شگفتانگیزترین اکوسیستمهای طبیعی جهان، با قدمتی بیش از 40 میلیون سال در نوار شمالی ایران و بخشی از جمهوری آذربایجان گسترده شدهاند. این جنگلها که به فسیلهای زنده زمین شهرت دارند، به دلیل تنوع زیستی بینظیر، گونههای جانوری و گیاهی منحصربهفرد و موقعیت جغرافیایی استثنایی، در سال 2019 به ثبت میراث جهانی یونسکو رسیدند. در این میان، پویش “ریشه در سنگ” با شعار “هر کوب یک درخت” به عنوان حرکتی مردمی برای حفاظت از این میراث ارزشمند، تلاش میکند تا با کاشت درخت و آگاهیبخشی، آینده جنگل های هیرکانی را تضمین کند. در این مقاله، به تاریخچه جنگل های هیرکانی، گونههای جانوری ساکن در آن، موقعیت جغرافیایی، تهدیدات پیش رو و نقش این پویش در احیای این زیستبوم میپردازیم.
تاریخچه جنگل های هیرکانی: سفری به میلیون ها سال پیش
جنگل های هیرکانی ریشه در دوران سوم زمینشناسی دارند و از معدود جنگلهای پهنبرگ معتدل بازمانده از عصر یخبندان هستند. این جنگلها در دورهای شکل گرفتند که بخشهای وسیعی از نیمکره شمالی پوشیده از پوشش گیاهی مشابه بود، اما با تغییرات اقلیمی، بسیاری از آنها نابود شدند. جنگل های هیرکانی به لطف موقعیت خاص خود در کنار دریای خزر و محافظت رشتهکوه البرز، از این نابودی جان سالم به در بردند و به یکی از قدیمیترین اکوسیستمهای جهان تبدیل شدند.
نام “هیرکانی” از واژه باستانی “هیرکان” گرفته شده که به منطقه گرگان امروزی اشاره دارد. این نام در متون تاریخی دوران اشکانیان نیز دیده میشود و نشاندهنده اهمیت فرهنگی و طبیعی این منطقه است. اگر به تاریخچه جنگل های هیرکانی علاقهمندید، باید بدانید که این جنگلها به دلیل پایداری و تنوع زیستی، موزهای زنده از طبیعت محسوب میشوند.
موقعیت جغرافیایی جنگل های هیرکانی
جنگل های هیرکانی نواری سبز به طول 850 کیلومتر را در امتداد کرانه جنوبی دریای خزر و دامنه شمالی البرز تشکیل میدهند. این جنگلها در پنج استان شمالی ایران یعنی گیلان، مازندران، گلستان، اردبیل و خراسان شمالی پراکندهاند و مساحتی حدود 55 هزار کیلومتر مربع دارند. بخش کوچکی از جنگل های هیرکانی نیز در پارک ملی هیرکان جمهوری آذربایجان واقع شده است.
مازندران با 53 درصد، گیلان با 26 درصد و گلستان با 21 درصد، بیشترین سهم را از این جنگلها دارند. تنوع ارتفاعی از سطح دریا تا 2500 متر، همراه با آبوهوای مرطوب خزری، شرایطی ایدهآل برای رشد گونههای متنوع در جنگل های هیرکانی فراهم کرده است. این موقعیت جغرافیایی، هیرکانی را به مقصدی محبوب برای طبیعتگردان و پژوهشگران تبدیل کرده است.
گونه های جانوری در جنگل های هیرکانی
جنگل های هیرکانی، این اکوسیستم باستانی در شمال ایران، میزبان گونههای جانوری متنوعی است که بسیاری از آنها بومی منطقهاند. با بیش از 296 گونه پرنده و 98 گونه پستاندار، جنگل های هیرکانی یکی از غنیترین زیستبومهای جهان از نظر تنوع حیات وحش محسوب میشوند. در این بخش، به بررسی مهمترین گروههای جانوری این جنگلها، از پستانداران گرفته تا پرندگان و دوزیستان، میپردازیم.
پستانداران شاخص جنگل های هیرکانی
پستانداران جنگل های هیرکانی تنوع چشمگیری دارند و برخی از آنها نماد حیات وحش ایران هستند. پلنگ ایرانی، یکی از گونههای در خطر انقراض، در این جنگلها زندگی میکند و حضورش نشاندهنده سلامت اکوسیستم است. خرس قهوهای، گرگ، سیاهگوش، مارال (گوزن قرمز) و شوکا از دیگر ساکنان برجسته این منطقهاند. در گذشته، ببر مازندران نیز در جنگل های هیرکانی پرسه میزد، اما متأسفانه در قرن بیستم منقرض شد. این تنوع، هیرکانی را به مقصدی جذاب برای پژوهشگران و طبیعتدوستان تبدیل کرده است.
گونههایی مانند گراز وحشی و شغال نیز به وفور در این جنگلها یافت میشوند و نقش مهمی در زنجیره غذایی ایفا میکنند. حفاظت از زیستگاه این پستانداران، بهویژه در برابر تهدیداتی مانند قطع درختان و شکار غیرقانونی، برای بقای آنها حیاتی است.
پرندگان رنگارنگ هیرکانی
پرندگان جنگل های هیرکانی با تنوع و زیبایی خود، جلوهای خاص به این زیستبوم میبخشند. قرقاول خزری، که گونهای بومی و در خطر انقراض است، یکی از معروفترین پرندگان این منطقه به شمار میرود. عقاب جنگلی، کرکس، شاهین، کبک و دارکوب نیز از دیگر ساکنان آسمان و درختان هیرکانیاند. این پرندگان نه تنها به زیبایی جنگل میافزایند، بلکه در کنترل آفات و تعادل اکوسیستم نقش دارند.
تنوع زیستگاههای هیرکانی، از جلگههای مرطوب تا ارتفاعات البرز، شرایطی ایدهآل برای زندگی گونههای مختلف پرندگان فراهم کرده است. مشاهده این پرندگان، بهویژه در فصل بهار، تجربهای بینظیر برای علاقهمندان به پرندهنگری است.
دوزیستان و خزندگان: ساکنان پنهان
دوزیستان و خزندگان نیز بخشی جداییناپذیر از گونههای جانوری جنگلهای هیرکانی هستند. سمندر خزری، یک دوزیست بومی، در نهرها و چشمههای جنگلی زندگی میکند و به دلیل حساسیت به تغییرات زیستمحیطی، نشانگری برای سلامت اکوسیستم است. این گونه که لاروهایش در آبهای شفاف جنگل رشد میکنند، در معرض تهدید تخریب زیستگاه قرار دارد.
خزندگانی مانند مارمولکها و مارهای غیرسمی نیز در این جنگلها یافت میشوند و به کنترل جمعیت حشرات کمک میکنند. این موجودات کوچک اما مهم، زنجیره حیات در جنگلهای هیرکانی را تکمیل میکنند.
اهمیت حفاظت از گونه های جانوری
تنوع گونههای جانوری در جنگلهای هیرکانی نشاندهنده ارزش بالای این زیستبوم است، اما تهدیداتی مانند تخریب جنگل و شکار بیرویه، بقای آنها را به خطر انداخته است. تلاشهایی مانند پویش “ریشه در سنگ” با شعار “هر کوب یک درخت” میتواند با احیای زیستگاهها، به حفظ این گونهها کمک کند. حفاظت از جنگلهای هیرکانی، حفاظت از حیات وحش و آینده طبیعت ایران است.
پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی
جنگل های هیرکانی خانه بیش از 3200 گونه گیاهی است که 150 گونه آن درختی و بومی هستند. درختان پهنبرگ مانند راش شرقی، بلوط، توسکا، افرا و شمشاد، بخش عمده پوشش گیاهی این جنگلها را تشکیل میدهند. راش شرقی، که 32.7 درصد از حجم جنگل را شامل میشود، گونه غالب در ارتفاعات متوسط است. همچنین، درختان مخروطی مانند سرخدار و ارس به صورت پراکنده در جنگل های هیرکانی دیده میشوند.
در مناطق جلگهای نزدیک به دریای خزر، زمانی جنگلهایی از بلندمازو و توسکای سیاه وجود داشت که امروزه به دلیل توسعه کشاورزی از بین رفتهاند. این تنوع گیاهی، جنگل های هیرکانی را به یکی از غنیترین اکوسیستمهای گیاهی جهان تبدیل کرده است.
تهدیدات جنگل های هیرکانی و لزوم حفاظت
با وجود ارزش بیحد جنگل های هیرکانی، این زیستبوم با تهدیدات جدی مواجه است. قطع درختان، ویلاسازی غیرقانونی، چرای دام، آتشسوزی و تغییرات اقلیمی از جمله عواملی هستند که بیش از 51 درصد از مساحت اولیه این جنگلها را نابود کردهاند. تنها 10.3 درصد از جنگل های هیرکانی تحت حفاظت رسمی قرار دارد، که این رقم نشاندهنده نیاز فوری به اقدامات حفاظتی است.
نقش جنگل های هیرکانی در جلوگیری از سیل و فرسایش خاک حیاتی است. خاک نفوذپذیر این جنگلها میتواند صدها مترمکعب آب را در هر هکتار ذخیره کند و از خسارات طبیعی جلوگیری کند. با این حال، تخریب مداوم این کارکردها را به خطر انداخته است.
پویش “ریشه در سنگ”: هر کوب یک درخت
پویش “ریشه در سنگ” با شعار “هر کوب یک درخت”، پاسخی به تهدیدات جنگل های هیرکانی است. این حرکت مردمی که توسط فعالان محیط زیست راهاندازی شده، هدفش جلب توجه به اهمیت احیای این جنگلها و مقابله با تخریب آنهاست. “ریشه در سنگ” با الهام از مقاومت طبیعت، از مردم میخواهد به ازای هر آسیب به جنگل، یک درخت بکارند.
این پویش با برگزاری کمپینهای درختکاری، کارگاههای آموزشی و اطلاعرسانی، نقش مهمی در افزایش آگاهی عمومی درباره جنگل های هیرکانی ایفا میکند. اگر به دنبال راهی برای مشارکت در حفظ این میراث طبیعی هستید، پیوستن به پویش “ریشه در سنگ” میتواند گامی مؤثر باشد.
چرا جنگل های هیرکانی مهماند؟
جنگل های هیرکانی نه تنها برای ایران، بلکه برای کل جهان ارزشمندند. این جنگلها با تاریخچهای میلیونساله، تنوع زیستی بینظیر و نقش اکولوژیکی، گنجینهای هستند که باید برای نسلهای آینده حفظ شوند. از منظر گردشگری نیز، جنگل های هیرکانی مقصدی بیرقیب برای طبیعتدوستان است که هر ساله هزاران نفر را به خود جذب میکند.
جمع بندی
جنگلهای هیرکانی، زیستبومی کهن با قدمتی میلیونساله، از ارزشمندترین اکوسیستمهای جهاناند. این جنگلها که در شمال ایران و در امتداد دریای خزر و دامنههای البرز قرار دارند، با گونههای جانوری و گیاهی منحصربهفرد، روایتی از مقاومت طبیعتاند. پلنگ ایرانی، خرس قهوهای، مارال و درختان راش و توسکا تنها بخشی از تنوع زیستی این منطقه را نشان میدهند. موقعیت جغرافیایی خاص هیرکانی، شرایطی ایدهآل برای حیات فراهم کرده، اما تهدیداتی چون قطع درختان و تغییرات اقلیمی، آینده آن را به خطر انداخته است.
پویش “ریشه در سنگ” با شعار “هر کوب یک درخت”، حرکتی مردمی برای احیای جنگلهای هیرکانی است. این پویش با هدف بازسازی این زیستبوم و تشویق مردم به کاشت درخت، امیدی برای نجات هیرکانی از تخریب است و همه را به مشارکت دعوت میکند.
Hyrcanian forests
اگر عاشق طبیعت، حیات وحش یا گردشگری هستید، جنگلهای هیرکانی را در فهرست خود قرار دهید. این جنگلها نه تنها بخشی از هویت ایران، بلکه میراثی جهانیاند که شایسته حفاظتاند. با پیوستن به تلاشهایی مثل “ریشه در سنگ”، میتوانید در احیای این گنجینه سهیم شوید.
